Bijeenkomst MediterraNed / 14-16 april Bologna
door H. van der Heide / M. Prandoni / 28 april 2014
Noord / Zuid. Contacten en confrontaties. XII Bijeenkomst van docenten in de Neerlandistiek in Zuid-Europa, Israël en Turkije
Bologna, 13-16 april, 2014
Organisatie: Herman van der Heide & Marco Prandoni
Van 14-16 april zal in Bologna de eerste bijeenkomst van MediterraNed, de nieuwe stichting van de landen rond de Middellandse zee, worden gehouden. Voorafgegaan door een nascholing voor docenten over literatuur en e-learning op 13 april, zal er in vier panels door zo'n 35 deelnemers worden gesproken en gediscussieerd over het thema 'Noord-Zuid. Contacten en confrontaties'.
De panels handelen over Cultuur en Maatschappij, Migratie, Poëzie en Theologie, en Contrastieve Taalkunde. De tweede dag van de conferentie zal plaatsvinden in Bertinoro, gelegen in het betoverende landschap van Emilia-Romagna. Illustere gasten zijn de dichter K. Michel, de taalkundige Cor van Bree en de theologen Ellen van Wolde en Albert van der Heide. Onze bijdrage aan een vruchtbare internationale discussie zal zich realiseren in het volgende programma.
Noord / Zuid. Contacten en confrontaties.
zonder noorden komt niemand thuis
K. Michel, "Voorbij Bredene", in Kleur de schaduwen
Het is waarschijnlijk een cartografisch toeval dat het Noorden boven het Zuiden ligt. Toch heeft deze hiërarchische verdeling enorme consequenties voor ons denken over de ruimte. De concepten noord en zuid, oost en west – verenigd in de metafoor van de windroos – bepalen mede ons begrip van plaats, richting en beweging. Globaal heeft een toenemende bemoeiing met de metaforische concepten van ruimtelijke oriëntatie en reizen de wereld aanzienlijk vergroot. In hun beroemde boek Metaphors we live by uit 1980 beschrijven Lakoff en Johnson de categorie 'orientational metaphors' als 'metaphors which organize a whole system of concepts with respect to one another'
'Boven' wordt doorgaans positiever gewaardeerd dan 'onder' en door de eeuwen heen heeft de polaire tegenstelling Noord / Zuid als een magneet metafysische connotaties aangetrokken. Geest en lichaam, donker en licht, verstand en gevoel. 'North and South are an intrinsic couple' dichtte Wallace Stevens. Er zijn opvallend veel romans en dichtbundels met Noord en Zuid in de titel of als thema, waarbij de lezer zich naar hartelust kan verliezen in het woud van correspondenties. Iedere ruimte heeft een noord-zuid verdeling en ieder land heeft een noord en zuid in huis (intra muros) en buitenshuis (extra muros). Het verschil ligt in de grens. Een natuurlijke of een politieke grens. Een zichtbare, kenbare of een onduidelijke, onzichtbare grens. Het hangt er maar vanaf in welke positie je je bevindt waar je het noorden of het zuiden moet zoeken. Cees Nootebooms roman In Nederland verdeelt Nederland in een noordelijk deel, dat meer op het echte Nederland lijkt en een zuiden, dat een onherbergzaam, bergachtig terrritorium bestrijkt. Onze taal heeft ook een noorden en een zuiden en onze positie als neerlandistici in Zuid-Europa, rondom de Middellandse zee, waar wij de Nederlandse taal en de literatuur en cultuur van Nederland en België onderwijzen, geeft ons een speciale band met de verscheidene aspecten van de tegenstelling.
In onze eerste bijeenkomst van de nieuw opgerichte stichting MediterraNed, georganiseerd onder auspiciën van de Nederlandse Taalunie, willen wij deze tegenstelling thematiseren. Velen van ons hebben hun oorsprong in het noorden, of in het zuiden van het noorden, en ons jarenlange contact met het zuiden, waar zich vaak ook weer een noord-zuid contrast afspeelt, heeft onze visie op de vele aspecten van het probleem mede gevormd. Onze bijdrage aan een vruchtbare internationale discussie zal zich realiseren in vier panels, samen met onze speciale gasten: de dichter K. Michel, de theologen Ellen van Wolde en Albert van der Heide en de taalkundige Cor van Bree:
Openingssessie
Literatuur en E-learning
Bij de feestelijke opening van deze bijeenkomst wordt stilgestaan bij het gedicht 'Vers twee' van K. Michel door de theologe Ellen van Wolde. Het nieuwe begin van de stichting MediterraNed wordt gethematiseerd in de voordracht van dit gedicht in alle talen van de regio. De dichter zelf zal ingaan op zijn relatie tot vertalen en vertalingen. Vervolgens spitst het programma zich toe op de Noord-Zuid thematiek.
The sailor cannot see the North – but knows the Needle can'
'De zeeman kan het Noorden niet zien, maar hij weet dat de Naald het wel kan' schreef Emily Dickinson aan een verdwaalde lezer. De polaire tegenstelling tussen noord en zuid kan metaforisch worden uitgebreid met een groot aantal correspondenties die richting geven aan een leerproces. Steeds meer vindt de voorstelling van de literatuur zijn plaats ook in de elektronische communicatie. Naast het feit dat die communicatie haar basismetaforen ontleent aan het literaire mechanisme hebben ook veel schrijvers en dichters hun aandacht gericht op het medium. Taalleerders, en vooral jonge taalleerders, vinden veel baat bij de nieuwe mogelijkheden die de computer biedt en bewegen zich doorgaans met groot gemak in de proefondervindelijke zee van de informatica. Het toegevoegde beeld- en klankmateriaal dat e-learning kan bieden zorgt voor een hernieuwde didactische impuls. In dit panel kijken we terug op de nascholing voor taaldocenten, gehouden op 13 april met als docenten Pieter de Graaf van Alfaprojecten en Hanne Bongaerts, en proberen we een richting te geven aan het bestaande didactische materiaal met betrekking tot het literatuuronderwijs en eventueel nieuwe voorstellen te evalueren. Bovendien willen we aandacht besteden aan de noord-zuid themathiek in de poëzie van Hugo Claus en Cees Nooteboom.
Cultuur en maatschappij
Noord-zuid spanningen in de huidige crisis
De Europese monetaire, bank-, krediet- of nationale-schuldencrisis heeft sinds 2008 geleid tot de heropleving van negatieve nationale stereotyperingen in politiek, media en de publieke opinie. De PIGS-landen (voor deze bijeenkomst Portugal, Italië, Griekenland en Spanje) onder de knoflookgrens worden vanuit Noord-Europa hard aangevallen op hun vermeende zwakheden (lui, corrupt, geen arbeidsethos, oplichters, gladde praatjesmakers, achterlijk, roomse klatergoud en façade-maatschappij, etc.) die teruggaan op (soms eeuwen)oude stereotyperingen, terwijl hetzelfde in omgekeerde richting gebeurt (het zelfingenomen noorden, altijd uit op eigenbelang, vanouds koloniseerders en kapitalistische uitvreters, en nu de wurgers van Zuid-Europa, Euro-fascisten, kouwe kikkers, etc.).
Deze stereotyperingen forceren een breukvlak tussen noord en zuid waardoor de Europese Unie haar eenheid bij voorbaat ondergraaft zonder de financiële crisis op te lossen. Daarbij spelen rechts-nationalistische partijen in verschillende landen een leidende rol. Hun agenda lijkt duidelijk: minder Europa, terug naar nationale souvereiniteit en, vooral, laat de PIGS-landen maar barsten.
Inmiddels blijken landen waar hard PIGS! werd gebruld zelf ook door de crisis getroffen, met name Nederland en België. De buitenlandse pers schrijft honend over de grote mond van Nederland, dat nu zelf tot de slechte presteerders behoort. Rutte en Dijsselbloem liggen onder vuur omdat ze niet Europees maar voor eigen huis zouden denken en handelen. België wordt met Vlaams Belang en N-VA als een bakermat voor ultranationalistisch denken beschouwd, terwijl de Belgische eenheid gestaag afbrokkelt.
Enige reflectie op zin en onzin van nationale stereotypen in EU-crisistijd lijkt daarom welkom – evenals een analytische blik op de politieke, economische en culturele realiteit achter die stereotypen. En discussie met vertegenwoordigers uit de betrokken landen.
Migrantenliteratuur
'Migrantenliteratuur' is een label dat op zich al problemen oplevert, en waar de bewuste schrijvers zich nooit mee identificeren, maar dat inmiddels vrij gangbaar is geworden om schrijvers van allochtone afkomst – in het geval van de 'noordelijke' Lage Landen, voornamelijk uit het Middellandse Zeegebied en Afrika – aan te duiden. Dit panel zal rond de culturele confrontatie Noord/Zuid in het werk van allochtone schrijvers draaien: hoe wordt deze ge(re)presenteerd? Met betrekking tot welke aspecten? Met welke literaire middelen? Gaat het om een polarisering of wordt die polarisering juist ontmaskerd en gedeconstrueerd, net zoals de hiërarchische verhoudingen die zij meestal impliceert? Valt deze representatie als een interventie te beschouwen in lopende discoursen rond migratie en integratie en specifieker rond de maakbaarheid van een multiculturele samenleving?
Daarbij wensen we de volgende accenten te leggen:
- Verschillen/overeenkomsten bij de literaire behandeling van culturele confrontaties en in de positionering/profilering/ontvangst van allochtone schrijvers tussen Vlaanderen en Nederland, en waar mogelijk ook andere landen (Italië in de eerste plaats);
- theoretische stand van zaken in het internationaal én nationaal debat rond migrantenliteratuur;
- het vrouwelijke aandeel in het discours van en rond migrantenliteratuur
Contrastieve taalkunde en vertaalkunde
Een belangrijk taalcontrast dat aan het licht is gebracht door onderzoekers werkzaam in de contrastieve taalkunde en de taaltypologie, is dat van actiewerkwoorden en met name bewegingswerkwoorden. Beweging is een universeel concept, maar talen kunnen sterk variëren in de manier waarop zij daaraan uiting geven, zoals aangetoond in werken van Talmy, Slobin, e.a. De Romaanse talen, die in onze regio belangrijke vertegenwoordigers hebben, tonen markante verschillen ten opzichte van Germaanse talen, waaronder het Nederlands. Volgens de typologische karakterisering van Talmy behoren de Romaanse talen, evenals het Turks en het Hebreeuws, tot de verb-framed talen, terwijl de Germaanse talen tot de satellite-framed talen worden gerekend, naar gelang hun werkwoorden bij voorkeur richting/pad aanduiden of meer focussen op de manier van bewegen.
In ons panel willen wij deze onderzoekslijn doortrekken naar de vertaalkunde, om te bezien in hoeverre dit soort fundamentele taalcontrasten (i) weerklank vinden in vertaalstudies en -handboeken, en (ii) uit de verf komen in gepubliceerde literaire vertalingen.
