Verslag van de digitale lezing met Anne Van Raemdonck, 29 oktober 2021
door Aline Van Haver / 14 november 2021
Donderdag 29 oktober om 11:00 vond het vijfde online Gastcollege plaats van Nederlandse Taal en Cultuur, georganiseerd door Antoinet Brink. Deze keer verzorgde professor Anne Van Raemdonk een fascinerend online college over de negentiende eeuwse roman, Max Havelaar, dé Nederlandse klassieker, die voor het eerst uitkwam in 1860.
Om te beginnen gaf Anne Van Raemdonck informatie over de schrijver Multatuli, pseudoniem van Eduard Douwes Dekker (1820-1887) die ruim zeventien jaar als koloniaal ambtenaar in Nederlands-Indië had gewerkt voordat hij schrijver werd. Nederlands-Indië, zoals het huidige Indonesië toen genoemd werd, was de grootste en meest winstgevende kolonie van het Koninkrijk der Nederlanden in de negentiende eeuw. Het belangrijkste eiland was Java, waar Multatuli voor het laatst werkzaam was, voordat hij de kolonie definitief verliet.
Max Havelaar werd geschreven als een protest tegen de uitbuiting en mishandeling van de Javaanse bevolking en tegen de corruptie binnen het koloniale systeem. Tezelfdertijd is het een autobiografisch werk. De belevenissen van de hoofdpersoon, Max Havelaar, komen in grote trekken overeen met die van Eduard Douwes Dekker in Nederlands-Indië die zichzelf in zijn roman wil verantwoorden als verdediger van de gekoloniseerde bevolking.
Het boek sloeg in Nederland in als een bom en is nog steeds een van de meest besproken en polemische werken in de Nederlandse literatuur.
Het hoogtepunt in de roman gaat over het conflict tussen Douwes Dekker en het koloniale bestuur toen hij in 1856 aangesteld was als assistent-resident in Lebak, een district in West-Java. Kort na zijn aanstelling ontdekte Douwes Dekker dat de plaatselijke bevolking uitgebuit en mishandeld werd door hun inheemse vorst, de regent. Na een tijdje besloot hij de regent aan te klagen, maar hij wordt tegengewerkt door zijn Nederlandse superieuren, de resident en de gouverneur-generaal, die uit eigenbelang geen oproer willen veroorzaken. In plaats van hem te steunen, werd hij een post aangeboden in een ander district. Diep verontwaardigd, boodt hij zijn ontslag in. Toch hoopte hij met de gouverneur-generaal te kunnen spreken, maar deze wilde hem geen audiëntie geven en liet hem voor een gesloten deur staan. Dit is ook de scène in de roman waarmee het verhaal van Max Havelaar eindigt. Vervolgens lichtte mevrouw van Raemdonck toe waarom de auteur, ongeveer vier jaar na het conflict in Lebak, de roman schreef in minder dan een maand en ergens verborgen in een goedkoop hotelletje in Brussel.
In het volgende deel van de presentatie werd de literaire kwaliteit van de roman belicht en hebben we enkele fragmenten uit de roman gelezen. Zowel in vorm, als in stijl en inhoud brak Max Havelaar met de orthodoxe normen van de negentiende eeuwse literatuur. Allereerst maakte Multatuli gebruik van drie verschillende vertellers in de verschillende fases van de roman, die het verhaal ieder op hun eigen manier benaderden. Verder wordt niet alleen het verhalend proza gebruikt maar ook andere genres zoals gedichten, toespraken en zelfs authentieke brieven en een tragisch verhaal over twee Javaanse jongeren. Ook varieert de stijl van bijvoorbeeld colloquiale spreektaal tot formele brieventaal en emotionele explosies, en van zakelijke tot lyrische beschrijvingen. In het begin van de roman leren we de Nederlandse koffiemakelaar, Droogstoppel, kennen, die kan gezien worden als het prototype van een zelfingenomen en hypocriete zakenman zonder een greintje fantasie. Als ik-verteller geeft hij informatie over het boek en zegt dat zijn Duitse stagiair, Ernest Stern, het boek zal samenstellen uit een pak manuscripten. Het verhaal van Stern begint in het vijfde hoofdstuk met een anonieme ik-verteller die de belevenissen vertelt van de nobele en moreel correcte Max Havelaar in Nederlands-Indië die alles wil doen om het Javaanse volk te beschermen tegen hun regent. Op het einde van de roman vindt er een deus ex machina plaats met een rechtstreekse aankondiging van de schrijver zelf dat hij, als derde verteller, de waarheid van zijn boek zal meedelen. De fictie wordt volledig aan de kant geschoven met zijn essentiële non-fictieve boodschap: DE JAVAAN WORDT MISHANDELD.
Als laatste onderwerp behandelde professor Van Raemdonck de receptie van de roman. In het begin van de twintigste eeuw werd Multatuli als protestschrijver verdedigd door marxisten, socialisten, anarchisten en andere ideologische bewegingen die allen zijn werk interpreteerden volgens hun eigen ideologie. Ook bekende figuren zoals Freud, Lenin en D.H. Lawrence keken naar hem op. In deze eeuw wordt Max Havelaar vooral gewaardeerd om zijn literaire kwaliteit en de bijhorende morele boodschap van universele strijd tegen machtsmisbruik en corruptie.
Na een korte toelichting over de link tussen Max Havelaar en fairtrade en Havelaar zijn verdere werk, was er nog een gelegenheid om in kleine groepjes het college na te bespreken. Het mag wel gezegd worden dat het college zeker geslaagd was.
(Aline Van Haver, student-assistente bij de Complutense universiteit, september 2021-januari 2022)
